कृष्णेच्या हो तीरा, उभा मंदिरा

॥ श्री गणेशाय नमः ॥ ॐ द्रां दत्तात्रेयाय नमः ॥ 

दिगंबरा दिगंबरा श्रीपाद वल्लभ दिगंबरा l

कृष्णेच्या हो तीरा, उभा मंदिरा, शंख-चक्र-गदाधरा ॥ श्रीपाद वल्लभ दिगंबरा, श्रीपाद वल्लभ दिगंबरा l दिगंबरा दिगंबरा श्रीपाद वल्लभ दिगंबरा ॥धृ.॥

हाच त्रिभुवना पालनहारा, मूर्त ब्रह्मा-विष्णु-महेश्वरा l वसतो औदुंबरा, गाणगापुरा, शंख-चक्र-गदाधरा ॥ श्रीपाद वल्लभ दिगंबरा, श्रीपाद वल्लभ दिगंबरा l दिगंबरा दिगंबरा श्रीपाद वल्लभ दिगंबरा ॥१॥ भक्तांची विघ्नें हरणारा, त्रिविधताप दुरी करणारा l

अखंड करी संचारा, दत्त हा खरा, शंख-चक्र-गदाधरा ॥ श्रीपाद वल्लभ दिगंबरा, श्रीपाद वल्लभ दिगंबरा l दिगंबरा दिगंबरा श्रीपाद वल्लभ दिगंबरा ॥२॥ भक्तांसाठी कल्पतरू हा, नसे समाप्ती या अवतारा l अविनाशी हो खरा, तू निरंतरा, शंख-चक्र-गदाधरा ॥

श्रीपाद वल्लभ दिगंबरा, श्रीपाद वल्लभ दिगंबरा l दिगंबरा दिगंबरा श्रीपाद वल्लभ दिगंबरा ॥३॥

॥ श्रीगुरुदेवदत्त ॥ 

हेचि मागणे गुरूराया...

॥ श्री गणेशाय नमः ॥ ॐ द्रां दत्तात्रेयाय नमः ॥ 

॥ श्रीराम समर्थ ॥

सदगुरूराया तुजपाशी । आलो काही मागावयासी । ठाव देई चरणापाशी । हेचि मागणे गुरूराया ॥१॥ कान तुझी कथा ऐको । नेत्र तुझे रूप देखो । जिव्हा नामस्मरणी टिको । हेचि मागणे गुरुराया ॥२॥ मत्सर कोणाचा न व्हावा । मनी ताठा नुपजावा । नम्रता येवो स्वभावा । हेचि मागणे गुरूराया ॥३॥ कोणाचीही नको निंदा । लबाडीचा नको धंदा । भजनाच्या लावी छंदा । हेचि मागणे गुरूराया ॥४॥ उपजोनी सात्विक भावा । नरदेह सार्थकी लावावा । सोलीव आनंद लुटावा । हेचि मागणे गुरुराया ॥५॥ दोषाची मी असे खाण । परी तुझा म्हणवितो जाण । कृपेची न पडो वाण । हेचि मागणे गुरूराया ॥६॥ देह तूचि देही तूच । जगत्रयी अवघा भरला तूच । चित्तास देई चिंतन हेच । हेचि मागणे गुरूराया ॥७॥ पुढे तूचि मागे तूच । आत बाहेरी अससी तूच । आता आणी प्रचितीस । हेचि मागणे गुरूराया ॥८॥ आता करितो तुजसी नमन । नमना वीण काही न आन । नमन 'न मन' नामस्मरण । हेचि मागणे गुरूराया ॥९॥

घडो मजसि संगती सतत सज्जनांची हरी । जडो मन पदी पडो तव कथा ही कानावरी ॥

असोच रसना सदा रत तुझ्या सुनामामृती । करोत कर सर्वदा भजन हे तुझें निश्चिती ॥

- जय जय रघुवीर समर्थ -

श्री महाराज म्हणतात -

राम नाम, अन्नदान, सगुणाची भक्ती । हीच परमार्थ साधण्याची युक्ती ॥

मुखात नाम, हाती काम, कर्ता राम । हेच साधनात साधन जाण ॥

॥ श्रीराम ॥ श्रीराम ॥ श्रीराम ॥

सौजन्य :- चैतन्योपासना, श्री सद्गुरू ब्रह्मचैतन्य महाराज गोंदवलेकर (संस्थान)

अथ श्रीसप्तशतीगुरुचरित्रसार - अनसूयोपाख्यान

॥ श्री गणेशाय नमः ॥ ॐ द्रां दत्तात्रेयाय नमः ॥ श्रीसद्‌गुरुवे नमः ॥

॥ अथ श्रीसप्तशतीगुरुचरित्रसार चतुर्थोऽध्यायः ॥

बहुवित् सिद्धा पुसे द्विज । अत्रि कोण सांग मज । त्रीश केवीं हो अत्रिज । सिद्ध गुज ऐक म्हणे ॥१॥ जाण अत्रि ब्रह्मपुत्र । अनसूया तत्कलत्र । दंपती परम पवित्र । त्यांचा पुत्र दत्तात्रेय ॥२॥ निर्बाध अनसूयेचे । व्रत पाहुनी तें साचें । मन भ्यालें सर्व सुरांचें । अबोधाचें बीज हें कीं ॥३॥ ते निश्चोतत्धैर्य देव । त्रिमूर्तीपाशी घेती धांव । आश्वासोनीं त्यांतें देव । भिक्षुभाव स्वीकारिती ॥४॥ ते ऊर्ध्व लोक सोडुनी । भिक्षुकसे होवुनि । तिघे आले अत्रिसदनीं । जातां रानीं मुनिवर्य ॥५॥ त्यां किंप्रयोजन ऐसें । अनसूया पुसतसे । नग्नभिक्षा दे तूं ऐसें । याचितसे देवत्रय ॥६॥ जरी सृती सोडिती ते । तरी सती वदे त्यातें । तसीच मी तुम्हा देते । स्वस्थचित्तें भिक्षा करा ॥७॥ स्वव्रताच्या सामर्थ्ये ती । अत्रिपदा चिंती चित्तीं । अतिथी बाळ कल्पुनी ती । सती नग्न होती झाली ॥८॥ सुदुस्तर ज्यांची माया । सहसा बालत्व ये तयां । तें पाहून अनसूया । विस्मया पावली ती ॥९॥ सुहास्यमुखी घे बालां । तंव स्तना पान्हा आला । पाजी एका एका बाला । जी विमला पातिव्रत्यें ॥१०॥ त्यांची शांत झालीं मनें । पतिव्रतास्तनपानें । पाळण्यांत घालुनि गाणें । ती प्रीतीनें गायी साध्वी ॥११॥ ती सुखानें गातां मुनि । तेव्हा आला वनांतुनि । ज्ञानें त्रिमूर्ति जाणुनी । स्तवुनि तोषवी त्याला ॥१२॥ त्यांचें गुज तें जाणुनि । राहिले सुत होऊनि । निजरुपेंहि स्वस्थानीं । जाती तीनी देव हर्षे ॥१३॥ सगुणत्वा आले त्यांची । अत्रि नामें योजी साचीं । चंद्र दत्त दुर्वासाचीं । ब्रह्मा विष्णु महेश्वर ॥१४॥ चंद्र प्रणाम करुनी । चंद्रलोका गेला, मुनि । दुर्वासा फिरे भुवनीं । स्वसदनीं राहे दत्त ॥१५॥ तो निवृत्तिमार्ग दावी । भक्तांचे काम पुरवी । स्मर्तृगामी पुनः भुवि । अवतरे श्रीपादाख्य ॥१६॥ ॥ इति श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचार्यश्रीमद्वासुदेवानंदसरस्वतिविरचिते सप्तशतीगुरुचरित्रसारे अनसूयोपाख्यानं नाम चतुर्थोऽध्यायः ॥

श्री विष्णूंच्या अवतारांचे कारण आणि प्रयोजन याविषयीची कथा ऐकल्यानंतर नामधारक श्री दत्तावताराचे वर्णन ऐकण्यास उत्सुक होता. तो सिद्धमुनींना म्हणाला," अत्रिऋषी कोण होते ? त्यांची पत्नी अनसूया कोण होती ? त्रिमूर्ती कपट वेषाने त्यांच्या आश्रमीं कसे आले ? त्रयमूर्तींचा जन्म कसा झाला ? हे सर्व मला सविस्तर सांगावे." आपल्या शिष्याची ही विनंती ऐकून सिद्धमुनी अति प्रसन्न झाले आणि त्रैमूर्ती अवतार कथा सांगू लागले. - सृष्टिरचना करण्यासाठी ब्रह्मदेवाने सात मानसपुत्र निर्माण केले. त्या सात पुत्रांतील अत्रि हा मुख्य पुत्र होता. श्री गुरु परंपरा ही तेथूनच निर्माण झाली. अत्रि ऋषींची अनसूया नामक भार्या होती. ते उभयंता धर्मपरायण, सदाचरणी आणि वंदनीय असे दाम्पत्य होते. त्यांच्या आश्रमातून कोणीही अतिथी कधीही विन्मुख जात नसे. अभ्यागताला त्यांच्या त्या अतिपवित्र आश्रमीं नित्य अन्न संतर्पण होत असे. प्रभू श्रीदत्तात्रेय या परमपुण्यवंत दाम्पत्यांचे पुत्र होत. अत्रि ऋषींचे आचरण शुद्ध, पवित्र तर होतेच, त्यांची पत्नी अनसूयाही महापतिव्रता होती. ती काया-वाचा-मनाने भक्तीपूर्वक पतिसेवा करीत असे. तिच्या तप व पातिव्रत्याच्या पुण्यप्रभावाने सर्व देव भयभीत झाले. ही ऋषीपत्नी आपल्या योगसामर्थ्यानें केव्हा कुठल्या देवाचे स्थान हिरावून घेईल वा आम्हांस शाप देईल अथवा न जाणो कधी कुणाला वर देऊन आमचा नाश करू शकेल, अशी चिंता त्या सर्व सुरांना वाटू लागली. त्यांचे धैर्य खचू लागले. अखेर, इंद्रादि सर्व देव एकत्र होऊन ब्रह्मा, विष्णु आणि शंकर यांच्याकडे गेले आणि आपली व्यथा त्यांना सांगितली. तसेच, आपण यांवर उपाय केला नाही तर आमचे स्वर्गस्थानही जाऊ शकते अशी भीतीही व्यक्त केली. सर्व देवांचे हे चिंताग्रस्त बोल ऐकून त्रिमूर्तींनी त्यांना धीर दिला आणि ' आपण महापतिव्रता अनसूयेचा व्रतभंग करून सर्व देवांस भयमुक्त करू,' असे आश्वासनही दिले.  सतीची सत्त्वपरिक्षा घेण्यासाठी त्या तीनही देवांनी भिक्षुकांचे रूप धारण केले आणि ऊर्ध्वलोकांतून ते मनोवेगें अत्रिऋषींच्या आश्रमांत अभ्यागत म्हणून आले. त्यावेळीं, अत्रिमुनी अनुष्ठानासाठी वनांत गेले होते. आपल्या गृही आलेल्या त्या तीन अतिथींचे अनसूयेने उचित आदरातिथ्य केले आणि त्यांना नमन करून विनयतेने म्हणाली," ऋषीवर्य, मी आपली काय सेवा करू ?" तेव्हा भिक्षुकांच्या रूपांतील त्रिमूर्तींनी तिच्याकडे भोजनाची मागणी केली, आणि म्हणाले " आम्ही भुकेने फार व्याकुळ झालो आहोत. तुमच्या या आश्रमांत नित्य अन्न संतर्पण होत असते, तुम्ही इच्छाभोजन देता, अशी ख्याती आम्ही ऐकली. म्हणून आम्ही इथे आलो आहोत. आम्हांस सत्वर भोजन द्यावे." अतिथींची ही इच्छा ऐकून अनसूयेने त्वरित सर्व तयारी केली आणि त्यांना आसनांवर बसण्याची प्रार्थना केली. मात्र तिने विवस्त्र होऊन आपणांस भिक्षा घालावी, असा त्या त्रिदेवांनी हट्ट धरला. त्यांचे हे विपरीत, धर्ममार्गाच्या विरुद्ध असे वचन ऐकून, हे निश्चितच कुणी अवतारी पुरुष असावेत असा त्या श्रेष्ठ पतिव्रतेने विचार केला. तसेच," माझे मन निर्मळ आहे आणि माझ्या पतीचे तप:सामर्थ्य मला अवश्य तारेल.", अशी तिची दृढ धारणा होती. तेव्हा, ती महापतिव्रता अनसूया म्हणाली," योगिवर्य, तुमच्या इच्छेनुसार मी तुम्हांस भिक्षा देते. तुम्ही स्वस्थचित्तानें भोजन करावे. "  तेव्हा त्या सतीने आपल्या पतीच्या, अत्रिऋषींच्या चरणांचे मनोभावें चिंतन केले. त्यानंतर तिने, " हे अतिथी माझी बालके आहेत." असा मनांत संकल्प केला आणि आपल्या अंगावरची सर्व वस्त्रें उतरविली. अन काय आश्चर्य ! अनसूया जेव्हा विवस्त्र होऊन अन्नोदक वाढण्यासाठी बाहेर आली, तो ते तीन अतिथी, तान्ही बालके होऊन तिथे रांगत होती. अत्रि ऋषींचे तप आणि तिचे पातिव्रत्य यांच्या पुण्यप्रभावाने तिने केलेल्या या संकल्पात एव्हढे सामर्थ्य होते की ब्रह्मा-विष्णु-महेश्वर या देवाधिदेवानांदेखील बालस्वरूप घ्यावे लागले. ज्यांच्या प्रकृतीरूपी मायेला पार करणे सर्वथा अशक्य, अवघड असते, ते या सृष्टीचे उत्पत्ती-स्थिती-लयकर्ते आता तान्ही बालके झाली होती. हे नवल पाहून अनसूया अतिशय आश्चर्यचकित झाली. मग पुन्हा वस्त्रें नेसून ती त्या तीन बालकांजवळ आली आणि त्या बालकांना तिने वात्सल्यतेनें जवळ घेतले. त्या गोजिरवाण्या बाळांना पाहून अनसूयेला पान्हा फुटला. एकेका बालकाला मांडीवर घेऊन तिने स्तनपान दिले आणि त्या तिन्ही शिशुंचे क्षुधा निवारण केले. ते क्षुधार्त बालकरूपी त्रिमूर्ती त्या महान पतिव्रतेच्या स्तन्यपानाने तृप्त झाले. धन्य ते श्रेष्ठ तपस्वी अत्रि महर्षी अन धन्य ती महापतिव्रता अत्रिभार्या अनसूया !  मग अनसूयेने त्या तिन्ही बालकांना पाळण्यांत घातले आणि ती अंगाई गीते म्हणू लागली. असा तो सुखसोहळा सुरु होता, तोच अत्रिऋषी आश्रमांत परतले. अनसूयेने त्यांना घडलेला सर्व वृत्तांत सांगितला. ही तीन बालके म्हणजे ब्रह्मा-विष्णु-महेशच आहेत, हे त्यांनी अंतर्दृष्टीनें ओळखले. अत्यंत हर्षित होऊन त्यांनी त्रैमूर्तींचे स्तवन केले आणि श्रद्धापूर्वक नमनही केले. त्यांचा तो अनन्य भक्तीभाव पाहून त्रिमूर्ती संतुष्ट झाले. ती तीन बालके तर पाळण्यातच राहिली आणि चतुर्मुख ब्रह्मा, चक्रपाणि विष्णु आणि पिनाकधारी शंकर निजरूपात उभे राहिले. त्रिमूर्तींचे ते दिव्य रूप पाहून अत्रि मुनी आणि सती अनसूया यांना अतिशय आनंद झाला, त्यांनी देवांना प्रणिपात केला. त्यावर ते तीनही देव म्हणाले," अत्रि ऋषी, तुमचे तपोबल आणि अनसूयेचे पातिव्रत्य अलौकीक आहे. तुमच्या भक्तीनें आम्ही प्रसन्न झालो आहोत, तुम्ही इष्ट वर मागा." तेव्हा, " ही तीनही बालके आमच्या गृहीं पुत्र म्हणून राहावेत, व हे त्रिमूर्ती एकरूप असावेत. " हेच अभीप्सित वरदान त्या जगद्वंद्य पती-पत्नींनी मागितले. त्यांचे हे वचन ऐकून तीनही देव ' तथास्तु !' असा वर देऊन आपल्या स्वस्थानीं निघून गेले. एका सुमुहूर्ती, अत्रि ऋषींनी ब्रह्मदेवाच्या बालमूर्तीचे चंद्र, विष्णुमूर्ती बालकाचे दत्त आणि शिवबालमूर्तीचे दुर्वास असे नामकरण केले. अशा रितीने, त्रिमूर्ती अत्रि-अनसूयेच्या आश्रमांत त्यांचे पुत्र होऊन राहिले.  काही कालांतराने, चंद्र आणि दुर्वास यांनी आपल्या माता-पित्यांस निजस्थानीं जाण्याची अनुज्ञा मागितली. अनुमती मागत चंद्र म्हणाला, " मी चंद्रलोकांत राहून तुमचे नित्य दर्शन घेईन." तर " मी ऋषी असून तीर्थाटनास जातो. तसेच अनुष्ठान, यज्ञयाग यांसाठी भूलोकी भ्रमण करीत राहीन." असे म्हणून दुर्वासांनी आपल्या माता-पित्याचा निरोप घेतला. तिन्ही देवांची मूर्ती एक होऊन विष्णूंची दत्तनामक मूर्ती नित्य स्वगृहीं राहीली. अत्रि-अनसूयेला मिळालेले वरदान अशाप्रकारे जगत्कल्याणासाठी पूर्णत्वास गेले. त्रिमूर्ती त्यांच्या सदनीं एकच मूर्ती, एकच देवता म्हणून राहिले. परमात्मा दत्तरूपाने अवतरला ! अत्रि ऋषींचा पुत्र तो आत्रेय, असा तो दत्तात्रेय आहे आणि सिद्ध गुरुचे मूळपीठ तोच आहे. श्री दत्तप्रभूच मोक्षदाते असून, आपल्या भक्तांचा सदैव उद्धार करतात. दत्तमहाराजांच्या कृपेने भक्तांच्या इष्ट मनोकामना सहजच पूर्ण होतात. ते स्मर्तृगामी आहेत, म्हणजेच त्यांचे केवळ मनापासून स्मरण केले असता ते तत्काळ प्रकट होतात. श्रीहरि विष्णूंच्या अवताराप्रमाणेच श्रीदत्तात्रेयांचेही अवतार झाले. आपण अवतार का व केव्हा घेतो ? हे भगवंताने गीतेत अनेक श्लोकांमधून सांगितले आहे. ' परित्राणाय साधूनां विनाशाय च दुष्कृताम् । धर्मसंस्थापनार्थाय संभवामि युगे युगे ॥' अशी परिस्थिती जेव्हा उद्भवते, तेव्हा भगवंत अवतार घेतात. त्रिमूर्ती दत्तदेखील श्रीपाद श्रीवल्लभ रूपांत पुन्हा या भूलोकी अवतरित झाले.  

श्री दत्तजयंती विशेष : 

दत्तभक्तहो, श्रीदत्तजन्माची ही कथा ब्रह्मनिष्ठ वामनबुवांनी श्रीगुरुलीलामृत या प्रासादिक ग्रंथांत अतिशय रसाळ ओव्यांतून वर्णिली आहे. 

ऋषि योगिजन उत्कृष्टविश्राम । ब्रह्मकैवल्य परंधाम । कृतयुगीं गुरु पुरुषोत्तम । अत्रि-आश्रमीं प्रकटले ॥ मार्गशीर्ष शुक्लपक्षीं । भूतातिथी मंदरोहिणी ऋक्षीं । त्रैमूर्ति हे सायान्हीं सुराध्यक्षीं । अंतर्साक्षी जन्मले ॥ सुरमासीं शुक्लातिथि चवदावी । दत्तावतार मोक्षसुख चव दावी । दासें लीला म्हणूनच वदावी । जगद्गुरुची सर्वदा ॥ ब्रह्मावतार ' सोम ' । रुद्रावतार ' दुर्वास ' नाम । विष्णुस्वरूप ' दत्त ' परम । सर्वांसी मान्य योगीश्वर ॥ भृगु आदिक ऋषी-संमत । चतुर्दशी बुध मार्गशीर्ष शुक्रांत । उच्चस्थ ग्रह-पंचक विख्यात । वृषभलग्नीं प्रगटले ॥ सोम चंद्रमंडलीं निश्चितीं । दुर्वास तीर्थयात्रें जाती । त्रयदेवात्मक घडली मूर्ती । होऊनि स्थिती एकत्र ॥ विधाता-नारायण-पंचवक्त्र । मिळून झाले एकत्र । विशुद्धसत्त्व एकस्वरूप स्वतंत्र । अवतरले सर्वत्र सुखप्रद ॥ स्कंदपुराणींचे वचन । दत्तात्रेयोत्पत्ति कथन । मार्गशीर्ष शुक्ल पौर्णिमादिन । प्रदोषव्यापिनी रविवारीं वर्णिले ॥ अत्रीस त्रैमूर्तींनी वर दिधले । तेचि त्रयमूर्ति जाहले । ' देवदत्त ' म्हणूनि नाम ठेविलें । दत्तात्रेय ईश्वर ॥ अनसूया अत्रि आनंदले । प्रत्यक्ष ईश्वर पुत्र जाहले । कृतकृत्य उभयतांस वाटलें । वर्णिलें स्कंद्पुराणीं हें ॥ 

श्रीगुरुलीलामृतातील श्रीदत्तजन्म अध्याय इथे उपलब्ध आहे.

दत्तभक्तहो, श्री दत्तजन्म आख्यान लेख इथे वाचता येतील.                          

॥ प. प. श्रीमद्वासुदेवानंदसरस्वतीमहाराजाय नमः ॥

॥ श्रीगुरूदत्तात्रेयार्पणमस्तु ॥

॥ श्रीगुरुदेवदत्त ॥ 

अथ श्रीसप्तशतीगुरुचरित्रसार - अंबरीषोपाख्यान

॥ श्री गणेशाय नमः ॥ ॐ द्रां दत्तात्रेयाय नमः ॥ श्रीसद्‌गुरुवे नमः ॥

॥ अथ श्रीसप्तशतीगुरुचरित्रसार तृतियोऽध्यायः ॥

ऐसें वेदधर्माख्यान । नामधारक ऐकून । पुसे कां हा देव असून । अवतरुन ये येथें ॥१॥ कां घे दशावतार हे । सिद्ध म्हणे ऐक तूं हें । अंबरीषाकरितां हें । नटन आहे नारायणा ॥२॥ दुर्वास ऋषी द्वादशीसी । आला अंबरीषापाशीं । लावी विलंब कर्मासी । हो मानसीं खिन्न भूप ॥३॥ टळे वेळा हें जाणून । राजा करी जलपान । गर्भवासा जा म्हणून । दे कोपून ऋषी शाप ॥४॥ तेव्हां दयाळु येऊन । स्वयें शाप स्वीकारुन । अवतरे नारायण । जो असोन सर्वव्यापी ॥५॥ ॥ इति श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचार्यश्रीमद्वासुदेवानंदसरस्वतिविरचिते सप्तशतीगुरुचरित्रसारे अंबरीषोपाख्यानं नाम तृतियोऽध्यायः ॥ सिद्धमुनींनी कथन केलेले वेदधर्म-दीपक आख्यान नामधारकाने एकाग्र चित्ताने श्रवण केले. त्यामुळे, त्याचे मन संशयरहित झाले आणि दृढ गुरुभक्ती त्याच्या ठायीं निर्माण झाली. त्याने सिद्धयोगींना नमस्कार करून, " स्वामी, मला श्री गुरूंचा महिमा आणि चरित्र विस्तारपूर्वक सांगावे.", अशी विनवणी केली. त्यावर सिद्धांनी त्याला आश्वस्त केले आणि परम पवित्र, कामधेनूस्वरूप श्री गुरुचरित्र सांगण्यास सुरुवात केली. नामधारकाने पुन्हा एकदा श्री गुरूंना वंदन केले आणि विनयाने हात जोडून विचारले," हे सिद्ध योगेश्वरा, श्रीगुरु तर प्रत्यक्ष ब्रह्मा-विष्णु-महेशरूपी त्रिमूर्ती आहेत, असे तुम्ही सांगितले. तर मग ते मानव म्हणून अवतार घेऊन का आले ? त्यांना दहा अवतार का घ्यावे लागले ? हे मला सविस्तर सांगा." तेव्हा सिद्ध म्हणाले, " नामधारका, भक्तवत्सल श्रीहरीने आपल्या प्रिय भक्त अंबरीषासाठी हे दहा अवतार घेतले. अंबरीष नामक धर्मपरायण राजा अत्यंत भक्तिभावाने द्वादशी व्रत करत असे. एकदा, द्वादशीच्या दिवशी दुर्वास ऋषी अतिथी म्हणून अंबरीषाच्या राजदरबारांत आले. राजाने वंदन करून त्यांची यथोपचारें पूजा केली आणि प्रार्थना केली, " महर्षी, आपण आपले अनुष्ठान करून सत्वर भोजनास यावे. आज एक घटिकाच साधन द्वादशी असल्याने, घटकेच्या आत व्रत सोडण्याकरिता राजवाड्यांत परतावे. " दुर्वास ऋषी नदीवर अनुष्ठानासाठी गेले, तिथे त्यांना विलंब झाला. इकडे अंबरीष राजास व्रत कसे पूर्ण करावे, याची चिंता वाटू लागली. अखेर, आपला व्रतभंग होऊ नये यासाठी घटिका सरण्यापूर्वी राजाने जल प्राशन करून उपवास सोडला. मात्र अतिथीला न घेताच राजाने भोजन केले म्हणून दुर्वास ऋषी कोपले आणि त्यांनी अंबरीषाला शाप दिला," तुला प्रत्येक योनींत जन्म घ्यावें लागतील." अंबरीष राजाने आपल्या आराध्य देवतेचे म्हणजेच शार्ङ्गधराचे स्मरण केले. भक्तवत्सलता हेच ब्रीद असलेला नारायण तात्काळ तिथे प्रकट झाला आणि दुर्वास ऋषींना म्हणाला, " ऋषीवर्य, आपण माझ्या भक्ताला दिलेला शाप मी स्वीकारतो." तेव्हा, आपल्या भक्तांचे, सज्जनांचे रक्षण करण्यासाठी आणि दुर्जनांचे निर्दालन करून भूमीचा भार उतरण्याचे कार्य करण्यासाठी श्रीविष्णूंनी लक्ष्मीसहित अवतार घेतल्यास जनकल्याणच होईल आणि या भूलोकी हरिचरणांचे दर्शन तसेही दुर्लभ आहे, तेही भाग्यवंतांना प्राप्त होईल, असा विचार करून दुर्वास ऋषी वदले, " हे विश्वात्म्या, तू या अवघ्या चराचरांस स्थूल अन सूक्ष्म रूपांत व्यापून आहेसच. पुढें, या पृथीतलावर अनेक स्थानीं तू अवतार घेशील. तुझे हे दहा अवतार विशेष प्रसिद्ध होतील. " अशारितीने, जगत्पिता श्रीहरीने आपल्या प्रिय भक्तासाठी दुर्वास ऋषींनी दिलेला शाप स्वीकारला आणि दहा अवतार घेतले.

॥ प. प. श्रीमद्वासुदेवानंदसरस्वतीमहाराजाय नमः ॥

॥ श्रीगुरूदत्तात्रेयार्पणमस्तु ॥

॥ श्रीगुरुदेवदत्त ॥ 

अथ श्रीसप्तशतीगुरुचरित्रसार - दीपकाख्यान

॥ श्री गणेशाय नमः ॥ ॐ द्रां दत्तात्रेयाय नमः ॥ श्रीसद्‌गुरुवे नमः ॥

॥ अथ श्रीसप्तशतीगुरुचरित्रसार द्वितीयोऽध्यायः ॥

ते पाहुन येरु उठे । तया पुढें सिद्ध भेटे । तया पुसे कोण तूं कोठें । जासी वाटे मायबाप ॥१॥ सिद्ध रम्य बोले वाचे । त्रिमूर्ति गुरु आमुचे । न देखती भक्त ज्याचे । तापदैन्याचे पसारे ॥२॥ ऐसे व्यक्त ऐकून । नामधारक बोले दीन । मी त्याचा भक्त असून । कां लोटून देई मला ॥३॥ विश्व यंत्र चालक दत्त । तेथें हा अस्थिरचित्त । हें जाणून बोले व्यक्त । सिद्ध मुक्तसंग जो ॥४॥ तूं स्वछंदे वागसी । व्यर्थ देवा दोष देसीं । कोप येतां इतरांसी । स्वभक्तांसीं राखी गुरु ॥५॥ एकदां तो कोपे जरि । न राखती हरहरी । येरु पुसे कवणेपरी । वद थोरीव गुरुची ॥६॥ म्हणे सिद्ध कलीप्रत । ब्रह्मा सांगे हे चरित । गोदावरीतीरस्थित । वेदधर्मशर्मा गुरु ॥७॥ तो स्वीय पातकान्त । करावया ये काशींत । तया दीपक सेवित । स्वयें कष्ट साहोनिया ॥८॥ सुहास्य मुखें सेवा करी । गुरु शिव्या देई मारी । न धरीं तें अंतरी । क्षालन करी मळमूत्र ॥९॥ अंध पङगु गलत्कुष्ठी । गुरु झाला महाकष्टी । शिष्या गांजी सेवेसाठीं । तरी करी सेवा शिष्य ॥१०॥ अपर्णापति हो प्रसन्न । शिष्या देयी वरदान । नाही गुर्वाज्ञा म्हणून । फिरवून धाडी शर्वा ॥११॥ त्याचा निश्चय जाणून । वर दे विष्णूही येऊन । शिष्य बोले सर्व दान । देयील पूर्ण गुरु माझा ॥१२॥ निश्चय त्याचा ओळखून । विष्णू भुक्तिमुक्तिदान । दे, गुरुही हो प्रसन्न । काय न्यून तया शिष्या ॥१३॥ हो अस्तंगत माया । गुरु प्रसन्न हो जया । भज सोडोनि संशया । करील दया त्रिमूर्ति हा ॥१४॥ ॥ इति श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचार्यश्रीमद्वासुदेवानंदसरस्वतिविरचिते सप्तशतीगुरुचरित्रसारे दीपकाख्यानं नाम द्वितीयोऽध्यायः ॥ कृपासिंधू श्रीदत्तप्रभूंनी स्वप्नीं साक्षात्कार दिल्यावर नामधारक विप्र जागा झाला आणि आपल्या गुरूंचे दर्शन व्हावे हीच एक मनोकामना ठेवून मार्गक्रमण करू लागला. पुढें, या प्रवासातच त्याला एका यतीचे दर्शन झाले. त्यांना पाहताच नामधारकास जणू आपले माता पिताच आपल्याला भेटले आहेत, असे वाटले आणि त्याने त्या यतिराजांना आपला परिचय द्यावा, अशी विनवणी केली. तेव्हा, आपले नाव सिद्धमुनी असून त्रिमूर्ती हेच आपले गुरु आहेत असे अत्यंत मधुर स्वरांत त्यांनी नामधारकाला सांगितले. आपल्या गुरूंविषयी विस्तारपूर्वक माहिती देत सिद्ध मुनी पुढे म्हणाले - आमच्या गुरुवर्यांच्या भक्तांना कधीही ताप अथवा दैन्य यांचा त्रास होत नाही. सिद्धयोगींचे आपल्या गुरूंविषयीचे ते वक्तव्य ऐकून नामधारक दीन-खिन्न होत म्हणाला, “ हे मुनीवर्य, मीदेखील श्री दत्तप्रभूंचाच भक्त आहे, असे असूनसुद्धा त्यांनी मला असे दूर का लोटलें ?" या अखिल विश्वाचे चालक श्री दत्तप्रभू आहेत, हे सृष्टीरहस्य सिद्धमुनींनी जाणले होते. या नामधारकाचे चित्त अस्थिर असून गुरूंविषयीं शंकाग्रस्त आहे, हे त्यांनी तात्काळ ओळखले. त्याचे मन संशयरहित करण्यासाठी सिद्धमुनी बोलू लागले, " नामधारका, तुझ्या मनांत दृढ भक्ती नाही, गुरूंविषयी किंतु आहे. तरीही, तू व्यर्थच देवाला दोष देत आहेस. आपल्यावर कोणाचाही कोप झाला तर त्यापासून सदगुरु आपले रक्षण निश्चितच करतात. मात्र, श्रीगुरुच आपल्यावर रागावले तर प्रत्यक्ष हरिहर सुद्धा आपले रक्षण करू शकत नाहीत." तेव्हा नामधारकाने ह्याला शास्त्राधार काय असे विचारले आणि सिद्धमुनींना नमन करून म्हणाला, " हे कृपानिधी, आपण मला गुरुंचे माहात्म्य कथन करावे." त्यांवर प्रसन्न चित्ताने सिद्धमुनी नामधारकाला सांगू लागले, " वत्सा, ब्रह्मदेवांनी कलीला गुरु माहात्म्याचे वर्णन करतांना ही कथा सांगितली होती. पूर्वी वेदधर्मशर्मा नावाचे एक गुरु आपल्या शिष्यांसह गोदावरी नदीच्या किनारी असलेल्या आपल्या आश्रमात राहत होते. आपल्या पूर्वजन्मांतील पापकर्म स्वतःच्या देहाने भोगल्याशिवाय मोक्षप्राप्ती होणार नाही, हे जाणून त्या पापाची निष्कृती होण्यासाठी ते काशी नगरींत आले. त्यावेळी वेदधर्म ऋषींचा दीपक नामक उत्तम शिष्य त्यांची भक्तिभावाने सेवा करीत होता. आपल्या गुरूंची सेवा करीत असतांना होणारे कष्ट, क्लेश तो आनंदाने भोगत होता. व्याधीग्रस्त, गलितगात्र आणि चिडखोर झालेले वेदधर्म कधी त्याला अपशब्द बोलत असत, मात्र तो शिष्योत्तम अशा गोष्टींकडे पूर्णतः दुर्लक्ष करीत असे आणि आपल्या गुरूंनाच विश्वनाथ समजून तो त्यांची एकनिष्ठपणे सेवा करीत होता. आपल्या गुरूंच्या जखमा स्वच्छ करणे, मळमूत्र क्षालन करणे, हवे त्या प्रकारचे अन्न आणून देणे आदि सेवा संतोषपूर्वक सुहास्य वदनाने तो करीत असे. प्रारब्धभोग भोगत असतांना वेदधर्म ऋषींच्या सर्वांगी कुष्ठ आले. ते अंध, पङगु झाले. अशा असह्य यातनांनी अत्यंत त्रासलेले ते गुरु आपल्या या शिष्याला निष्ठुरपणे बोलत असत. दीपक मात्र अत्यंत शांतपणे गुरुसेवा करीत असे. त्याची गुरुचरणीं असलेली भक्ती आणि एकाग्रपणे करत असलेली गुरुसेवा पाहून उमापती सदाशिव अत्यंत प्रसन्न झाले आणि त्यांनी त्यास वर मागण्यास सांगितले. त्यावर, तो गुरुभक्त शिष्य " हे व्योमकेशा, माझ्या गुरूंची आज्ञा झाल्याखेरीज मी वर कसा घेऊ ?" असे लीनतेने म्हणाला. त्याचा तो दृढनिश्चय आणि अनन्य गुरुसेवाभावाने श्रीहरी विष्णूदेखील संतुष्ट झाले आणि दीपकासमोर प्रकट होऊन, ' कोणतेही वरदान माग.' असे म्हणाले. तेव्हा वंदन करून तो शिष्य म्हणाला, " हे हृषीकेशा, जो वर तुम्ही मला देता, तेच वरदान माझे गुरुही देतील. त्यामुळे माझी गुरुभक्ती दृढ व्हावी, हेच मागणे मी मागतो." दीपकाचा हा आपल्या गुरूंविषयी असलेला श्रद्धाभाव पाहून विष्णू प्रसन्न झाले आणि त्यांनी त्याला गुरुभक्ती आणि मुक्तीचे वरदान दिले. हे सर्व वृत्त त्या परमशिष्याने आपल्या गुरूंना कथन केले. तेव्हा, वेदधर्म ऋषी प्रसन्न झाले आणि त्याच क्षणी त्यांचा देह दिव्य झाला. केवळ आपल्या शिष्याची कसोटी पाहण्यासाठीच त्या परम तपस्वी गुरुने मायालीलेने हे कुष्ठी होऊन क्लेश भोगण्याचे नाटक केले होते. त्या कसोटीत पूर्णपणे उतरलेल्या आपल्या शिष्यास त्यांनी अनेक शुभाशिर्वाद दिले. श्री गुरूंची सदैव कृपादृष्टी असल्यावर शिष्यास न्यून ते काय ? कलिमलापासून वाचण्यासाठी सद्गुरुसेवा अत्यंत फलदायी ठरते हेच खरे !

ब्रह्मवैवर्त पुराणातील ही कथा सिद्धमुनींनी नामधारकास सांगितली आणि म्हणाले, " अखंड आणि अनन्यभावाने केलेली गुरुसेवा इह-पर कल्याण आणि मोक्षदानही साधते. तेव्हा, तू संशयरहित होऊन श्रीगुरुंना शरण जा. परम दयाळू त्रिमूर्ती तुझ्यावर अवश्य कृपा करतील."

॥ प. प. श्रीमद्वासुदेवानंदसरस्वतीमहाराजाय नमः ॥

॥ श्रीगुरूदत्तात्रेयार्पणमस्तु ॥

॥ श्रीगुरुदेवदत्त ॥ 

अथ श्रीसप्तशतीगुरुचरित्रसार - चरितानुसंधान

॥ श्री गणेशाय नमः ॥ ॐ द्रां दत्तात्रेयाय नमः ॥ श्रीसद्‌गुरुवे नमः ॥

॥ अथ श्रीसप्तशतीगुरुचरित्रसारप्रारम्भ: ॥

नमः श्रीदत्तगुरवे हृद्वासोधौतिकारवे । स्वात्मज्योतिःप्रकाशाय सुखायानर्थशांतये ॥१॥ भूतं भव्यं भवच्चास्माज्जायते येन जीवति । लीयते यत्र तद्‌ब्रह्म श्रीदत्ताख्यं त्र्यधीश्वरम्‌ ॥२॥ भक्तिगम्यस्य तस्येदं चरितं चित्तशुद्धये । संक्षेपेण स्फुटं वक्ति वासुदेवसरस्वती ॥३॥ ग्रंथीं वासुदेव निमित्त । कर्ता करविता दत्त । तत्पदीं ठेवोनि चित्त । चरित ऐकोत संत हे ॥४॥ हें मानुनी जे वाचिती । किंवा भक्तिनें ऐकती । तेचि भवाब्धि तरती । उद्धरती निजकुळा ॥५॥ मना वाचा अगोचर । तो स्वच्छंदें हो गोचर । कलियुगीं यतीश्वर । नरसिंहसरस्वती ॥६॥ त्याचें चरित्र ऐकून । नामधारक ब्राह्मण । गाणगापुरीं दर्शन । घ्यावें म्हणून पातला ॥७॥ प्राणी ऊष्मानें तापून । इच्छिती छाया जीवन । तैसा त्रितापें तापून । ये लक्षून निजजीवना ॥८॥ जो ऊर्ध्व खालीं भरला । आंत बाहेर सांचला । नामधारक म्हणे त्याला । दत्ता मला भेट देई ॥९॥ तूंचि मूर्तिमंत ब्रह्म । त्रिमूर्ति तूं गुरु परम । कलियुगीं मंगलधाम । भक्तकामपूरक ॥१०॥ विशाल तव सत्कीर्ती । परिसोनि केली विनंती । तव कर्णावरी न ये ती । वाटे खंती सर्वज्ञा हे ॥११॥ जरी मज तूं नेणसी । तरी सर्वज्ञ कीं होसी । किंवा मातें उपेक्षिसी । दयाळूसी साजे हें कीं ॥१२॥ मी अधःपाता जाईन । जरी देसी उपेक्षून । सेवा इच्छी कीं तव मन । तेणें होसी कीं दाता ॥१३॥ सेवा शान ठेवून । मेघापरी दे जीवन । पूर्वी जेवी दिल्हें दान । विभीषणध्रुवादिकां ॥१४॥ किं मुख पसरितां । बाळापाशीं मागें माता । जरी बाळ मारी लाथा । तया माता टाकून दे कीं ॥१५॥ तूंची मम माता पिता । तूंचि एक कुळदेवता । भिन्न भाव येथें नसतां । कोण दाता मज दुजा ॥१६॥ नरेश्वर सेवकवंशा । रक्षी न धरितां आशा । तूं अस्मत्पूर्वजेशा । सर्वेशा कीं उपेक्षिसी ॥१७॥ मी इत्यंभूत सर्व । कथितां ही नये द्रव । जेणें पाषाणा ये द्रव । तूं निर्द्रव होसी कैसा ॥१८॥ अशी प्रार्थना करुन । हो मूर्छित हें जाणून । दत्त चित्तीं प्रगटून । आश्वासन देयी स्वप्नीं ॥१९॥

॥ इति श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचार्यश्रीमद्वासुदेवानंदसरस्वतिविरचिते सप्तशतीगुरुचरित्रसारे चरितानुसंधानं नाम प्रथमोऽध्यायः ॥

ग्रंथारंभीं श्री दत्तप्रभूंची स्तुती करतांना प.प.श्री.वासुदेवानंद सरस्वती महाराज म्हणतात - जे आपल्या आत्मरूपी वस्त्रास धुऊन शुद्ध, मलरहित करतात, जे आपल्या आत्मरूप ज्योतीचेच प्रकाशरूप आहेत, जे ब्रह्मानंद स्वरूप आहेत आणि जे समस्त अनर्थ-अनिष्टांचे शमन करतात अशा श्रीदत्तप्रभूंना मी अनन्य शरणागत होऊन नमन करतो. ज्या परब्रह्मातून हे भूत, भव्य आणि भवत अर्थात सर्व चराचर निर्माण होते, ज्यांच्या कृपेनें हे अखिल ब्रह्मांड कार्यरत राहते आणि ज्यांच्या ठायींच लय पावते, असे हे त्रिगुणात्मक ब्रह्म श्री दत्तात्रेय आहेत. केवळ भावपूर्ण भक्तीनेच ज्यांची प्राप्ती होते, त्या श्रीदत्तमहाराजांचे चरित्र माझे चित्त शुद्ध, पावन होण्यासाठी मी साररूपांत कथन करीत आहे. खरें तर हा वासुदेव केवळ निमित्त आहे, या साररूपी गुरुचरित्राचे कर्ते-करवितें प्रत्यक्ष श्री दत्तप्रभूच आहेत. त्यांच्या या भवतारक चरणीं चित्त एकाग्र करून संत सज्जनांनी ह्या गुरुचरित्राचे श्रवण करावे. असा भाव ठेवून जे दत्तभक्त हे चरित्र वाचतात अथवा श्रद्धेनें श्रवण करतात, त्यांच्यावर त्या भक्तवत्सल श्री दत्तप्रभूंची सहजच कृपा होते. ते हा भवसागर तरुन जातात आणि त्यांच्या कुळाचा उद्धार होतो.

ज्यांचे वर्णन करणे मन आणि वाचेला अगोचर आहे, मात्र आपल्या निजभक्तांसाठी जे स्वेच्छेनें प्रगट होतात आणि आपले पुण्यप्रद दर्शन देतात असे या कलियुगांतील श्री दत्तप्रभूंचे द्वितीय अवतार, यतिराज श्री नृसिंह सरस्वती महाराज आहेत. त्यांचे चरित्र माहात्म्य ऐकून नामधारक ब्राह्मणाच्या मनीं त्यांच्या दर्शनाची इच्छा झाली आणि तो गाणगापूरला जाण्यास निघाला. ज्याप्रमाणें तप्त उष्म्यानें ग्रस्त मनुष्य शीतल छाया आणि मधुर जलाची अत्यंत आर्ततेनें अभिलाषा करतो, त्याचप्रमाणें त्रितापांनी अतिशय त्रस्त झालेला हा नामधारक श्रीदत्तप्रभूंच्या भेटीसाठी तळमळत होता. त्यांची वारंवार प्रार्थना करीत होता. - हे विश्वम्भरा, या सर्व चराचर अखिल सृष्टीला तू पूर्णतः व्यापून राहिला आहेस. या कलियुगीं केवळ तूच एक मंगलधाम आहेस, आपल्या भक्तांच्या मनोकामना पूर्ण करणाऱ्या हे श्रीदत्तात्रेया मला तू दर्शन दे. तुझी भक्ताभिमानी अशी सत्कीर्ती ऐकून मी तुला आर्तभावाने विनवणी करीत आहे, हे सर्वज्ञा, माझी ही प्रार्थना अजून तुझ्यापर्यंत कशी पोहोचत नाही, याचे मला अतीव दुःख होत आहे. हे प्रभो, तू मला जाणत नाहीस असे तरी मी कसे म्हणू? योगीं-मुनीं तुला सर्वज्ञ म्हणतात. तू अंतर्यामी आहेस. या ब्रह्मांडातील प्रत्येक गोष्ट, तसेच आपल्या भक्तांच्या सर्व मनोकामना तुला ज्ञात असतात. तू भक्तवत्सल, करुणासागर आहेस. त्यांमुळे तू माझी उपेक्षा करीत असशील हे मला सर्वथा अशक्य वाटते. हे दयाळा तूच जर इतका कठोर झालास, तर माझा अधःपात निश्चित आहे. तेव्हा, तुझी भक्ती आणि सेवा करण्याचे भाग्य मला प्राप्त व्हावे, असा तू आशीर्वाद दे. हे दत्तात्रेया, तुझा वरदहस्त माझ्या मस्तकीं ठेव अन एव्हढें दान मला दे. ज्याप्रमाणे मेघ पर्जन्यवर्षाव करून तृषार्त जीवसृष्टीस तृप्त करतात, त्याचप्रमाणे हे कृपावंता, तुझे पुण्यप्रद दर्शन देऊन मला कृतार्थ कर. पूर्वी विभीषण, ध्रुवादिकांच्या भक्तीने प्रसन्न होऊन तू त्यांना अपूर्व दान दिले होतेस ना ? लहान बाळाने आपल्या मातेला कितीही लाथा मारल्या, तरी माता त्याला मायेने दुग्धपान करतेच ना ? ती त्याला रागाने कधी दूर करते का ? हे गुरुराया, तुम्हीच माझी माता आहात आणि पिताही तुम्हीच आहात. माझे कुलदैवत, इष्टदैवत केवळ तुम्हीच आहात. आपण कधीही दुजाभाव करत नाही, तुम्हांस शरण आलेल्यांचा नेहेमीच उद्धार करता अशी आपली ख्याती आहे. हे दीनोद्धारा, तुमच्यावाचून अन्य कोणाला मी शरण जाऊ ? हे नरेश्वरा, आपल्या भक्तांचे तू सदैव अगदी निरपेक्षपणें रक्षण करतोस. माझ्या पूर्वजांनीदेखील तुलाच ईशस्वरूप मानून तुझी भक्ती, उपासना केली होती. आमच्या कुळाचा तूच तर सर्वेश्वर आहेस. तरिही, माझी तू इतकी उपेक्षा का करीत आहेस ? मी अत्यंत प्रांजळपणे तुला इत्थंभूत सर्व कथन केले आहे, किती व्याकुळतेने तुमची आळवणी केली आहे तरीही हे दयाळा, तुझे हे कोमल हृदय अजून का बरें द्रवत नाही? एखाद्या पाषाणालादेखील एव्हाना पाझर फुटला असता, मात्र माझी अशी ही हीन-दिन अवस्था पाहूनसुद्धा तू एवढा कठोर कसा होऊ शकतोस? अशी कळकळीची प्रार्थना करून तो नामधारक ब्राह्मण अखेर मूर्च्छित पडला. तेव्हा, त्या परमदयाळू, भक्तवत्सल श्रीदत्तप्रभूंनी त्यास स्वप्नदृष्टांत दिला आणि सिद्धरूपांत दर्शन देऊन त्याचा उद्धार करण्याचे आश्वासन दिले.

॥ प. प. श्रीमद्वासुदेवानंदसरस्वतीमहाराजाय नमः ॥

॥ श्रीगुरूदत्तात्रेयार्पणमस्तु ॥

॥ श्रीगुरुदेवदत्त ॥